Σε συνέχεια προηγούμενων μου άρθρων σχετικά με τις καταλήξεις της ποντιακής μας διαλέκτου παρακάτω σας παραθέτω αυτές του γράμματος γιώτα “Ι”. Καλή σας ανάγνωση. Χαριτίδης Κ. Ιωάννης.
-ία: 1η Περίπτωση
Είναι η αρχαία κατάληξη -ια. Με αυτή σχηματίζονται παράγωγα αφηρημένα ουσιαστικά 1. Από επίθετα όπως, άμελος – αμελία, εφτωχός – εφτωχͮία κτλ, 2. Από ονόματα όπως, άνθρωπος – ανθρωπία, κλέφτες – κλεφτία, ψεύτες – ψευτία κτλ, 3. Από τα εις -σις αρχαία ουσιαστικά κατά παρέκταση όπως, παραίνεσις – παραινεσία κτλ, 4. Από ρήματα α) Από τον Ενεστώτα όπως, αγαναχτώ – αγαναχτία, καταφρονώ – καταφρονία, παρακαλώ – παρακαλία κτλ, β) Από τον αόριστο όπως, αλέθω – έλεσα – αλεσία, φορώ – εφόρεσα – φορεσία κτλ.
2η Περίπτωση
Η αρχαία καταληξη -ία. Με αυτή σχηματίζονται από επίθετα ουσιαστικά τοπικής έννοιας όπως, χαμελός – χαμελία (μέρη χαμηλά)
3η Περίπτωση
Κατάληξη παραγωγική. Από την αρχαία -ία. Με αυτή σχηματίζονται θηλυκά επίθετα σε -ης ή -ος όπως, αγγουρομύτης – αγγουρομυτία, ζαροκέρατος – ζαροκερατία, ζαρόκολος – ζαροκολία, μακροχͮείλης – μακροχͮειλία κτλ.
-ι͜άρης: Κατάληξη παραγωγική. Είναι η μέση κατάληξη -ιάρης. Με αυτή σχηματίζονται επίθετα από ουσιαστικά που δηλώνουν τον έχοντα καθ’ υπερβολή το από του πρωτοτύπου δηλούμενο όπως, γνώμη – γνωμι͜άρης κτλ.
-ίδ(ιν): Κατάληξη παραγωγική. Με αυτή σχηματίζονται ουσιαστικά 1. Από ουσιαστικά έχοντα την έννοια του πρωτοτύπου όπως, δάφνη – δαφνίδιν, θάνατος – θανατίδιν κτλ, 2. Από ρήματα που δηλώνουν το αποτέλεσμα όπως, κουλίζω – κουλίδιν (αποκομμένο κεφάλι μικρού ψαριού), συλλύω (θραύω) – συλλίδιν (θραύσμα – κομμάτι) κτλ
-ίζω: Κατάληξη παραγωγική. Η αρχαία κατάληξη -ίζω. Με αυτή σχηματίζονται ρήματα 1. Από ονοματοποιημένους φθόγγους όπως, γαρ – γαργαρίζω, κοχ – κοχίζω, γουρ – γουργουρίζω κτλ, 2. Από την σύνθεση της προθέσεως “από” με την στερητική έννοια και ουσιαστικού όπως, από + καρδία – αποκαρδίζω, από + γούλα – απογουλίζω (αποκεφαλίζω) κτλ.
-ίκα (θηλ) -ίκας (αρσ): Κατάληξη παραγωγική. Με αυτές σχηματίζονται 1. Υποκοριστικά κυρίων ονομάτων όπως, Άννα – Αννίκα, Μαρία – Μαρίκα, Φώτω – Φωτίκα κτλ καθώς και Γιάννες – Γιαννίκας, Γι͜ώρης – Γι͜ωρίκας, Πάνος – Πανίκας κτλ 2. Με την -ίκα α) Υποκοριστικά επιρρήματα όπως, τώρα – τωρίκα (τώρα δα), β) Ονόματα από ρήματα όπως, φουμίζω – φουμίκα (εκείνη που θυμώνει, που κακιώνει).
-ίκ(ιν): Κατάληξη παραγωγική, από την αρχαία κατάληξη -ίκιον, υποκοριστικό ουσιαστικών με χαρακτήρα “κ” όπως, κύλιξ – κιλίκιον, πέρδιξ – περδίκιον κτλ. Το -ιν σώζεται ή αποσιωπάται κατά ιδιώματα. Με αυτή σχηματίζονται ουσιαστικά από ουσιαστικά που δηλώνουν την ιδιότητα του πρωτοτύπου όπως, κακάς (ασθενής) – κακάδες (πληθ) – κακαδίκ(ιν) (ασθένεια), νύφε – νυφάδες (πληθ) – νυφαδίκ(ιν) (το καθήκον της νύφης) κτλ.
-ικός & -ικος: Κατάληξη παραγωγική. Η αρχαία κατάληξη -ικός. Με αυτή σχηματίζονται 1. Επίθετα από ουσιαστικά που δηλώνουν τον ανήκοντα στο πρωτότυπο όπως, αδελφός – αδελφικός, βάθος – βαθικός, βασιλέας – βασιλικός κτλ, 2. Ουδέτερα συνήθως πληθυντικού αριθμού εύχρηστα ως ουσιαστικά όπως, άρρωστος – αρρωστικά, γονέοι – γονικά κτλ.
-ιν: Κατάληξη παραγωγική. Από την μέση κατάληξη -ιον όπως, λασίον, κλαδίον έπειτα “λάσιον κλαδίν” και τελευταία αναλογικώς “λασίν κλαδίν”. Με αυτή σχηματίζονται επίθετα ουδέτερα 1. Από ουδέτερα επίθετα σε -ον κατά μεταπλασμό όπως, άναλον – ανάλιν, αργυρόν – αργυρίν, στυφόν – στυφίν, 2. Από τα ουδέτερα των σε -ήσιος επιθέτων όπως, άντρας – αντρέσιος – αντρέσιν, μωρός – μωρέσιος – μωρέσιν κτλ, 3. Από τα ουδέτερα των σε -ά̤ρης επιθέτων όπως, εντροπά̤ρης – εντροπά̤ριν, 4. Από τα ουδέτερα των σε -ειδής επιθέτων όπως, ασπρειδής – ασπρειδίν, 5. Από ουσιαστικά όπως, ανθός – ανθίν, σίδερον – σιδερίν, 6. Από ουσιαστικά σε -ιν κατά σημασιολογική μετάπτωση όπως, κωδώνιν (ηχηρό), 7. Από σύνθεση του στερητικού “α” μετά ρηματικού θέματος όπως, α+κλειδώνω – ακλείδιν (ακλείδωτο), α+χωνεύω – αχώνιν (αχώνευτο), 8. Από σύνθεση επιρρημάτων μετά ρηματικού θέματος όπως, απάνω + σωρεύω – απανωσώριν (επί καρπών το από του δέντρου συλλεγόμενο), καλά + ψένω – καλέψιν (καλοψημένο) κτλ, 9. Από ρηματικά παράγωγα σε -τέριν, -τήριν όπως, κατά + φτύζω – καταφτυστέριν κτλ.
-ίνα: Κατάληξη παραγωγική. Η μεταγενέστερη κατάληξη -ίνα από την λατινική -ina. Με αυτή σχηματίζονται 1. Ανδρωνυμικά όπως, Αβράμης – Αβραμίνα, Θόδωρος – Θοδωρίνα, Λάζαρος – Λαζαρίνα και θηλυκά προσηγορικών όπως, δά̤σκαλος – δα̤σκαλίνα, κτλ 2. Προσηγορικά όπως, γάλα – γαλαχτίνα (μύκητας γάλακτος), εσάπα – σαπίζω – σαπίνα (ξύλο σκουληκοφαγωμένο).
–ινός: Αρχαία κατάληξη. Με αυτή σχηματίζονται επίθετα 1. Από ουσιαστικά όπως, μεσημέριν – μεσημερ(ι)νός κτλ, 2. Από επιρρήματα όπως, πρώτα – πρωτινός, ύστερα – υστερ(ι)νός κτλ.
-ίον, -ίος: Από τα αρχαία ουσιαστικά σε -ίος παράγωγα ρημάτων τα οποία δηλώνουν την αφηρημένη έννοια αυτών όπως, βήχω – βηχίον (ελαφρός βήχας). Με αυτές σχηματίζονται ουσιαστικά από ρήματα που δηλώνουν την αφηρημένη αυτών έννοια όπως, βέχω – βεχͮίον, έβεξα – βεξίον και βεξίος, βόσκω – βοσ̌κίον – βοσ̌κίος κτλ
-ίσκιν: Κατάληξη παραγωγική. Από την αρχαία κατάληξη -ισκίον. Με αυτή σχηματίζονται ουσιαστικά από ουσιαστικά και δηλώνουν ότι και το πρωτότυπο όπως, ψαθύριν – ψαθυρίσκιν.
-ίσσα: Χρησιμεύει στον σχηματισμό θηλυκών ονομάτων, επιθέτων και μετοχών όπως, αντράδελφος – αντραδέλφισσα, χωρέτες – χωρέτισσα κτλ.
-ιστικός: Με αυτή σχηματίζονται επίθετα από ουσιαστικα και δηλώνουν τον ανήκοντα στο πρωτότυπο όπως, άγουρος – αγουρίστικος, γυναίκα – γυναικίστικος κτλ.
-ίτα: θηλυκό του -ίτης. Με αυτή σχηματίζονται ονόματα φυτών, παράγωγα εξ ουσιαστικών με τα οποία έχουν οπτική ομοιότητα όπως, αλεύρι – αλευρίτα, βελόνιν – βελονίτα κτλ.
-ίτες, 1η Περίπτωση: Κατάληξη παραγωγική. Από την αρχαία κατάληξη -ίτης ονομάτων όπως, Άβδηρα – Αβδηρίτης κτλ. Με αυτή σχηματίζονται ονόματα που δηλώνουν τον κάτοικο τόπου όπως, Θέμπεδα – Θεμπεδίτες, Λιβερά – Λιβερίτες κτλ
-ίτας -ίτες -ίτης, 2η Περίπτωση: Είναι η αρχαία κατάληξη -ίτης όπως, μάκαρ – μακαρίτης, πόλις – πολίτης, φέγγος – φεγγίτης κτλ. Με αυτή σχηματίζονται 1. Ονόματα φυτών από ουσιαστικά όπως, γεράκι – γερακίτης, 2. Προσηγορικά από ουσιαστικά που δηλώνουν τον έχοντα την ιδιότητα του πρωτοτύπου όπως, κρέας – κρεατίτης, κόσμος – κοσμίτες – κοσμίτας, λαός – αλαΐτες – αλαΐτας, πέτρα – πετρίτης κτλ, 3. Ονόματα που δηλώνουν τον προερχόμενο από κάποιο μέρος όπως, άλλος κόσμος – αλλοκοσμίτες, ανηφορία – ανηφορίτες, κατηφορία – κατηφορίτες, ξένον μέρος – ξενομερίτες κτλ.
-ίτζα: Σλάβικης προέλευσης μέση κατάληξη όπως, νυφίτζα, ψιχίτζα, ωρίτζα κτλ. Με αυτή σχηματίζονται 1. Ουσιαστικά από ουσιαστικά τα οποία έχουν έννοια συνήθως υποκοριστική όπως, αγρέλαφον – αγρελαφίτζα, γυναίκα – γυναικίτζα, εγκλησία – εγκλησίτζα κτλ, 2. Ονόματα φυτών παράγωγα από ουσιαστικά με τα οποία έχουν την αυτή ομοιότητα όπως, αδράχτιν – αδραχτίτζα, αλεύριν – αλευρίτζα, αμπέλιν – αμπελίτζα, αχάντιν – αχαντίτζα κτλ
-ίτζικος: Είναι επέκταση της κατάληξης -ίτζης δια της -ικος. Είναι συνώνυμη της -τζης με την υποκοριστική σημασία της όπως, γέρος – γερίτζικος, μικρός – μικρίτζικος, ολίγος – ολιγίτζικος κτλ.
-ίτζιν: Σλαβικής προέλευσης μέση κατάληξη -ίτζιν όπως, αλογίτζιν, αφρατίτζιν, ζουμίτζιν, τυρίτζιν κτλ. Με αυτή σχηματίζονται ουσιαστικά από ουσιαστικά με υποκοριστική ή όχι σημασία όπως, ανοιγάριν – ανοιγαρίτζιν, κόρη – κορίτζιν, λιμνίν – λιμνίτζιν κτλ.
-ίτζος & ιδ. -ίτζης: Σλάβικης προέλευσης κατάληξη -ίτζης η οποία αργόετρα μεταπλάστηκε σε -ίτζος όπως, Βασιλίτζης, Ιακωβίτζης κτλ. Με αυτή σχηματίζονται 1. Ονόματα από ονόματα με υποκοριστική η όχι σημασία όπως, άγουρος – αγουρίτζης – αγουρίτζος, άνθρωπος – ανθρωπίτζης – ανθρωπίτζος κτλ, 2. Επίθετα από ουσιαστικά όπως, καυχͮία – καυχͮίτζης (καυχησιάρης) κτλ.
-ίτικος: Προήλθε από την κατάληξη -ίτης δια παρεκτάσεως με την κατάληξη -ικος. Με αυτή σχηματίζονται επίθετα που δηλώνουν τον ανήκοντα στο πρωτότυπο ουσιαστικό όπως, άγουρος – αγουρίτικος, γυναίκα – γυναικίτικος, παιδίν – παιδίτικος κτλ.
πηγή: Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου (Α΄τόμος)